نقش روزه در آزادی معنوی انسان

اثرات تربیتى، اجتماعى و بهداشتى روزه چیست؟
جواب: روزه ابعاد گوناگونى دارد و آثار فراوانى از نظر مادى و معنوى در وجود انسان مى‏گذارد که از همه مهمتر «بعد اخلاقى» و فلسفه تربیتى آن است. فلسفه تربیتی روزه در صورتی قابل درک خواهد بود که ما بر ضرر انسانی اسارت در خود و تمنیات نفسانی واقف و با نقش و اهمیت آزادی معنوی در شکل گیری خود انسانی آشنا باشیم. روزه قادر است ما را از خود پرستی و اسارت در خود و خواسته های نفسانی برهاند و به انسان حریت و آزادگی ببخشد و مرتبه انسانی او را تقویت نماید.
به هر میزان که انسان اسیر خواهش های نفسانی خود طبیعی است، به همان میزان از اختیار و انسانیت ضعیف تری برخوردار است و در مقابل به هر میزان که بر درجات آزادی معنوی انسان افزوده می شود ، بر درجات اختیار و انسانیت در او نیز افزوده خواهد شد.
ماه رمضان ماه آزاد سازی خود حقیقی از تمنیات نفسانی، زیاده خواهانه و اسارت بخش خود طبیعی است. انسان با تقویت اراده و اختیار انسان می شود و با عبادت و پرستش خدای به کمال می رسد. ما در ماه رمضان قادر خواهیم بود با روزه گرفتن و امساک از تمایلات نفسانی و استفاده از برنامه های جامع عبادی و معنوی ، هم بر درجات انسانی خود بیفزاییم و هم به مراتبی از کمال و قرب به خدای نایل آییم.انشاالله.
در آموزه های دینی به آثاری درمورد روزه اشاره شده است که باید توجه داشته باشیم این آثار در نهایت و به صورت کلان، به همان تقویت آزادی و معنویت در انسان خواهد انجامید. آثار ذکر شده عبارتند از:
یک. اثرات تربیتى و روان شناختى روزه:
1-1. تلطیف روح‏
روح انسان در تدبیر بدن است و بدن بدون تدبیر روح، مانندکشتى بدون ناخدا است. در ماه مبارک رمضان به دلیل امساک از خوردن و آشامیدن و محدود کردن آن به ساعاتى مشخص و نیز کنترل حواس مانند چشم و گوش و تمامى مجارى ورود اطلاعات به درون ذهن انسان فراغت روح و نفس انسانى بیشتر فراهم شود. فعالیت روح براى پرداخت به امور مادى و دنیوى کاهش مى‏یابد و امکان پرداخت به امور معنوى بیشتر مى‏شود در نتیجه روح از لطافت بیشترى برخوردار مى‏گردد.
2-1. تقویت اراده‏
یکى از آثار تربیتى روزه این است که به حکومت عادت و شهوت بر انسان پایان مى دهد و انسان را از بردگى تمنیات نفسانى رها مى سازد . خـطـرنـاکـتـرین و بدترین حکومتها , حکومت عادت بد و بندگى نفس است ; چه بسا یک اعتیاد کوچک - مانند اعتیاد به سیگار - به عزت نفس انسانى لطمه جبران ناپذیروارد مى سازد تا چه رسد بـه اعـتـیـادهاى دیگر. انسان آزاد کسى است که هیچ نوع عادت نامطلوبى بر او حکومت نکند و با اراده آهـنـیـن خـود حکومت هر نوع عادتى را سرکوب سازد و یک چنین آزادگى و کمال روحى به مقاومت و پایدارى نیازمند است که روزه پدید آورنده آن است.
خداوند برنامه روزه دارى را به گونه‏اى تنظیم کرده است که انسان باید در ساعت مقررى از خوردن و آشامیدن امساک کند و در یک ساعت خاصى، مى‏تواند آزادانه بخورد و بیاشامد و از لذت‏هاى حلال استفاده کند. ملزم شدن انسان‏ها به اجراى دقیق این برنامه و تکرار آن طى یک ماه، تمرین بسیار مناسبى براى عادت دادن نفس به امورى غیر از آنچه در ماه‏هاى دیگر عادت کرده بود و این عمل قطعاً عزم و اراده انسان را تقویت مى‏کند.
3-1. کنترل غرایز و تعدیل آنها
روزه‏دار باید در حال روزه - با وجود گرسنگى و تشنگى - از غذا و آب و نیز سایر لذات از قبیل لذت جنسى چشم پوشى نموده و عملا ثابت کند که او همچون حیوانات، در بند اسطبل و آب و علف نیست. او مى‏تواند زمام نفس را به دست گیرد و بر هوس‏ها و شهوات خود مسلط شود و این امر باعث مى‏گردد که غرایز به کنترل او در آید و علاوه بر این، در بهره ورى از آنها تعدیلى به وجود آید.
خلاصه اینکه روزه انسان را از عالم حیوانیت ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مى‏دهد.
تقوا و پرهیزگارى در تربیت اخلاق اسلامى یک مسلمان، نقش بسیار مهمى دارد و براى رسیدن به این صفت شایسته است که بهترین عبادت در ماه صیام، مبتنى بر آن است که خداوند مى‏فرماید: «لعلکم تتقون» که نتیجه و علت غایى روزه، تقوا از محارم الله است.
وقتى پیامبر(ص) در خطبه «شعبانیه» فضایل ماه رمضان و روزه را برشمرد، امیرمؤمنان على(ع) پرسید: بهترین اعمال در این ماه چیست؟ در پاسخ پیامبر(ص) فرمود: «الورع عن محارم الله»؛ «پرهیز و اجتناب از معاصى و گناهان است». بنابراین روزه عامل بازدارنده از گناه و عامل سرکوب کننده نفس عصیانگر است که روزه دار با انجام دادن این دستور الهى به نحو احسن روح تقوا و پرهیزگارى را در خویش زنده مى‏کند؛ زیرا که با روزه و در ماه مبارک رمضان، اصلاح نفس و تربیت آن و تقوا پیشه کردن به مراتب آسان‏تر است؛ زیرا گرسنگى و دیگر محرومیت‏هاى روزه، شعله‏هاى سرکش غرایز حیوانى و هواهاى نفسانى را خاموش مى‏سازد.
به عبارت دیگر روزه شکم را - که منبع همه فتنه‏ها و مصدر همه شرها است - کنترل مى‏کند؛ زیرا هرگاه شکم از حرام و شبهه پر شد، شهوت تحریک مى‏شود و خواهش‏هاى باطل و تخیّلات عاطل در نفس خطور مى‏کند؛ چنان که در حدیث است: «انى اخاف علیکم من البطن والفرج»؛ و شهوت فرج از شهوت بطن ناشى مى‏شود. اگر شکم عفیف باشد و به قدر ضرورت اکتفا کند و از حرام و شبهه اجتناب نماید، بدون شک فرج نیز عفیف مى‏شود و هرگاه هر دو عفیف شد حیات دل - از صفا و جلاى باطن - حاصل خواهد شد.
4-1. تقویت روحیه ایثار و نوع دوستى‏
انسان موجودى است اجتماعى و انسان کامل کسى است که در همه ابعاد وجودى رشد کند. روزه گرفتن بعد اجتماعى انسان را در کنار سایر ابعاد رشد مى‏دهد؛ اما چگونه و با چه مکانیزمى؟ شکى نیست که روزه یک درس مساوات و برابرى در میان افراد اجتماع است. با انجام دادن این دستور مذهبى، اولا افراد متمکن هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس در مى‏یابند و هم به دنبال آن درک، به این نتیجه مى‏رسند که باید به فکر بیچارگان و محرومان بود. البته ممکن است با توصیف حال گرسنگان و محرومان، سیران را متوجه حال گرسنگان ساخت؛ ولى اگر این مسأله جنبه حسى و عینى پیدا کند؛ اثر بیشترى دارد و روزه به این موضوع مهم اجتماعى رنگ حسى مى‏دهد و اگر این بعد اجتماعى انسان رشد کند، نسبت به هم‏نوعان خود بى تفاوت نمى‏شود و دردهاى فراگیر اجتماعى (مانند فقر و گرسنگى) را حس مى‏کند و مصداق این سخن حکیمانه سعدى مى‏شود که:

روزه زنده کننده عواطف انسانى است . افـراد ثروتمند و متمکن که در طول سال بر سر سفره هاى رنگین مى نشینند و از افراد گرسنه که در طـول سـال بسان روزه داران تا شب گرسنه مى مانند بى خبرند , با روزه گرفتن و گرسنگى سـراسر روز به یاد چنین افرادى افتاده و از درد دل آنها آگاه مى شوند و در نتیجه روح و روان آنها تـجلیگاه عالى ترین عواطف انسانى مى گردد و به فکر کم کردن فاصله طبقاتى وبرطرف ساختن نیازمندیهاى طبقه مستمند مى افتند . چه خوب است که طبقه مرفه ازطریق این عبادت طعم گرسنگى و تشنگى را بچشند , سپس به فکر رفع نیازمندى طبقه اى افتند که هرگاه به همان حال بمانند و آتش خشم آنها شعله ور گردد , هـمه چیز را مى سوزاند و زندگى را نابود مى سازد روزه ماه رمضان نمودارى از مساوات و اتحاد اسـت ; زیـرا در ایـن ماه تمام طبقات -اعم از مرفه و غیر مرفه - به تمنیات نفسانى پشت پا زده و هماهنگ مى گردند.
به راستى اگر کشورهاى ثروتمند جهان و اغنیا، چند روز از سال روزه بدارند و طعم گرسنگى را بچشند، باز هم این همه گرسنه در جهان خواهد بود؟! آیا میلیون‏ها انسان با سوء تغذیه و کمبود مواد غذایى مواجه خواهند بود؟!
دو. اثرات بهداشتى و درمانى روزه:
بدون تردید در طب امروز و طب قدیم، اثر معجزه آساى امساک در درمان انواع بیمارى‏هاى جسمانى و روانى به اثبات رسیده است. عامل بسیارى از بیمارى‏هاى جسمانى، زیاده روى در خوردن غذاهاى مختلف است.
پیامبر خدا(ص) فرمود: «المعدة بیت کل داء و الحمئة رأس کل دوا»؛ «معده مرکز و خانه هر دردى است و پرهیز و اجتناب (از غذاهاى نامناسب و زیادخورى) اساس و رأس هر داروى شفا بخش است».بحارالانوار، ج 14، ص همان‏طور که منشأ بسیارى از بیمارى‏هاى روانى، افکار غلط، سوء ظن، گناه و شناخت غیر معقول و غیر منطقى است و روزه هم در خوردن و آشامیدن برنامه‏اى خاص را ارائه مى‏دهد و با ایجاد محدودیت هایى، معده و دستگاه گوارشى را تقویت مى‏کند و هم با کنترل افکار، اجتناب از گناه روان انسان را از آلودگى‏ها باز مى‏دارد.
به عبارت دیگر روزه زباله‏ها و مواد اضافى و جذب نشده بدن را مى‏سوزاند و در واقع بدن را «خانه تکانى» مى‏کند و روح را با تلاوت قرآن و خواندن ادعیه ویژه تقویت مى‏کند و خلاصه اینکه با روزه، سلامتى جسمانى و روانى انسان تضمین مى‏شود و بر همین اساس پیامبر اسلام(ص) فرمود: «صوموا تصحوا»؛ «روزه بگیرید تا سالم شوید»همان، ص 255.. روزه اگر با شرایطى که دارد انجام شود، اثرات مهم تربیتى، اجتماعى و بهداشتى براى انسان دارد.
منابع براى مطالعه بیشتر:الف. روزه، روش نوین، دکتر الکسى سوفورین براى درمان بیمارى‏ها؛ ترجمه جعفر امامى.  ب. روزه، درمان بیمارى‏هاى روح و جسم؛ سید حسین موسوى لاهیجى، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.  پ. رساله نوین فقهى پزشکى، مسائل درمانى ج‏2؛ عبدالکریم بى آزار شیرازى، دفتر نشر فرهنگ اسلامى.  ت. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج‏3؛ دکتر سید رضا پاک‏نژاد، انتشارات کتابفروشى اسلامیه.